Το Βυζάντιο, «το εκχριστιανισθέν Ρωμαϊκόν Κράτος του Ελληνικού Έθνους», όπως το ονόμασε ο Χάιζενμπεργκ, είναι η δεύτερη πηγή πνευματικού και πολιτιστικού ανεφοδιασμού της Ευρώπης. Η Ρώμη είχε μείνει πνευματικά άφωνη. Και τότε, το Χριστιανικό Βυζάντιο υψώνει τη δική του φωνή, μια φωνή ισχυρή, διαπεραστική και συγχρόνως μελωδική (Βυζαντινή Μουσική). Το Ανατολικό Ορθόδοξο Βυζάντιο ξεχύθηκε με αλκή και ορμή να κατακτήσει πολιτιστικά τον κόσμο και να αντικαταστήσει την Ρώμη στον ηγετικό της ρόλο.
Οι ποιητές και οι ιστορικοί, οι φιλόσοφοι και οι ρήτορες, τα αριστουργήματα τέχνης της αρχαίας Ελλάδας, στη Βασιλεύουσα, «τον προμαχώνα του πολιτισμού», βρήκαν άσυλο.
Αν το Βυζάντιο δεν έσωζε την Ελληνολατινική Κληρονομιά, τι θα απέμενε
σήμερα στην Ευρώπη; Η Πόλη υπήρξε ο ιερός φύλακας του παλαιού θησαυρού,
αυτή και το μεγάλο κέντρο της εκπολιτιστικής δημιουργίας, που εμψύχωσε
την κληρονομιά της αρχαιότητας με τη νέα πνοή του Χριστιανισμού και
έδωσε νέα πνοή και δύναμη στον πολιτισμό (ΚΓ’ Παιδαγωγικό Συνέδριο).
Δεν
ήταν απλός θεματοφύλακας το Βυζάντιο, αλλά ήταν και διαμορφωτής και
δημιουργός. Ήταν ο κυριότερος εκπολιτιστικός παράγων της ανθρωπότητας
επί χίλια και πλέον χρόνια. Οι Βυζαντινοί Ιεραπόστολοι με
απίστευτο ηρωισμό και αυταπάρνηση εξορμούσαν από τις ερήμους της
Σιβηρίας μέχρι τις ερήμους της Αιθιοπίας και εξημέρωναν τους λαούς με το
φως του Ευαγγελίου. Σε Ανατολή και Δύση ακτινοβόλησε το Βυζάντιο. Από
την Ιρλανδία μέχρι την Κίνα βρίσκουμε επιδράσεις της Βυζαντινής τέχνης,
των Σλαβικών δε λαών δημιούργησε τη γλώσσα και τη φιλολογία.
Την ώρα
που οι Ευρωπαίοι ζούσαν ημιβάρβαρο βίο μέσα σε παχυλή αμάθεια και
σκοτεινή δεισιδαιμονία, στη Βασιλεύουσα και στις Ελληνικές Πόλεις της
Ανατολής, η ζωή κυλούσε μέσα στις λεπτότερες καλλιτεχνικές απολαύσεις
και στις υψηλότερες πνευματικές πτήσεις. Ενώ οι μεγάλες
σημερινές Ευρωπαϊκές Πρωτεύουσες είτε δεν υπήρχαν καθόλου, όπως το
Βερολίνο, είτε ήταν ελεϊνά χωριά, όπως το Παρίσι και το Λονδίνο, η
Κωνσταντινούπολη ήταν «η αληθινή Ευρωπαϊκή μεγαλούπολη», που
μέσα στα τείχη της περιέκλειε περισσότερα βιβλία και αριστουργήματα
τέχνης, από όσα ολόκληρη η άλλη οικουμένη. Πρόσφερε τη Βυζαντινή
Φιλοσοφία, τη Θεολογία, την Ποίηση, τη Μουσική, τη Ζωγραφική και την
Αρχιτεκτονική.
Η εκκλησιαστική ποίηση και υμνογραφία με τρόπο πηγαίο «και διά στίχων ευμνημονεύτων θαυμαστής συντομίας και σαφηνείας»,
όπως γράφει ο Καθηγητής Ευάγ. Θεοδώρου, προσφέρει δόγμα και τέχνη,
θεολογία και αναγωγή νου και καρδιάς. Αυτή η Βυζαντινή μουσική, η τόσο
πλούσια και πλατειά, η τόσο πρωτότυπη και βαθειά, η τόσο γόνιμη και
ελκυστική, γοητευτική και ουσιαστική, είναι μια πρωτότυπη δημιουργία του Βυζαντίου, αλλά και ένα άνοιγμα δρόμου προσφοράς στην Ευρώπη και τον πολιτισμό.
Επίσης
η Βυζαντινή Τέχνη, Ζωγραφική και Αρχιτεκτονική, είναι από τα πιο
αντιπροσωπευτικά και πρωτότυπα δημιουργήματα του Βυζαντινού πολιτισμού,
ίσως η πιο γόνιμη και λαμπρή προσφορά στην ανθρωπότητα. Η μεν
Αρχιτεκτονική για τη μεγαλοπρέπεια της μορφής, η δε Ζωγραφική για το
ύψος της εκφραστικής. Η Αρχιτεκτονική με τους τρούλους και τις κόγχες,
τις αψίδες και τα λοφία, τους κίονες και τους πεσσούς, τα καμπαναριά και
τις στοές, εσωτερικές και εξωτερικές, χαρακτηρίζει το Βυζάντιο.
Ο Χριστιανισμός και η Βυζαντινή τέχνη γενικά, κατά την έκφραση συγχρόνου Γάλλου Φιλοσόφου, δημιούργησε νέα ψυχή στον άνθρωπο,
γνώρισε σ’ αυτόν τον κόσμο της εσωτερικότητας, πρόβαλε νέους,
άγνωστους, ιδανικούς σκοπούς, ενεφύσησε νέο, υπερκόσμιο πνεύμα και
εξευγένισε τις νοσταλγίες και τους πόθους.
Προσφορά πολύ μεγάλη του
Βυζαντίου στην Ευρώπη είναι ο εκπολιτισμός και εκχριστιανισμός των
Σλάβων, καθώς και η εθνική τους Αναγέννηση.
Τα ονόματα των
Ελλήνων Ιεραποστόλων Κυρίλλου και Μεθοδίου είναι ονόματα ιερά σε όλο το
σλαβικό κόσμο, γιατί αυτοί τους εισήγαγαν στον κύκλο των ευρωπαϊκών και
πολιτισμένων λαών, αυτοί δημιούργησαν την Εκκλησία τους, το αλφάβητο, τη
φιλολογία, τη μουσική και την τέχνη τους.
Ο εκχριστιανισμός
των Ρώσων έργο του Χριστιανικού Βυζαντίου, είναι πολύ μεγάλη προσφορά
στον πολιτισμό. Κάτω από την άμεση επίδραση του Βυζαντίου αναπτύχθηκε
και μεγάλωσε και εκπολιτίστηκε η Ρωσία...
Ο Γάλλος ιστορικός Leroy
Beaulieu γράφει: «Η Ρωσία κατέστη εν είδος αποικίας του Βυζαντίου. Οι
Ρώσοι Μητροπολίται ήσαν Έλληνες. Οι Ηγεμόνες αυτής ενυμφεύοντο Ελληνίδας
και επισκέπτοντο τον Βόσπορον. Τα πολυάριθμα σχολεία, τα οποία ίδρυσεν ο
Βλαδίμηρος και ο Γιαροσλάβος, διευθύνοντο υπό Ελλήνων κατά το
Βυζαντινόν πρότυπον...».
Η Ρωσία από το Βυζάντιο έμαθε να κτίζει σπίτια και εκκλησίες με πέτρα και τοιχοδομία και Έλληνες ζωγράφοι έκαναν τη διακόσμηση. Την
Αγία Σοφία του Κιέβου το θαυμάσιο αυτό μνημείο, την έκτισαν οι Ρώσοι
ηγεμόνες, για να έχουν και αυτοί στην πρωτεύουσά τους μια Αγία Σοφία.
Το
1472 ο Ιβάν ο Γ’ ο Μέγας νυμφεύθηκε την ανεψιά του Κων/τίνου
Παλαιολόγου, τη Σοφία Παλαιολογίνα, όλοι οι Ρώσοι ενθουσιάστηκαν, γιατί
νυμφεύονταν με την απόγονο που ανήκε «εις το αυτοκρατορικόν δένδρον, το οποίον εκάλυπτε άλλοτε διά της σκιάς αυτού ολόκληρον την Ορθόδοξον Χριστιανοσύνην».
Αυτή η κόρη των Βυζαντινών αυτοκρατόρων Ελλήνων είχε τεράστια επίδραση
στον Ιβάν και σ’ αυτήν οφείλεται κατά μεγάλο μέρος η απόσειση του
φοβερού ζυγού των Μογγόλων, που για αιώνες βάραινε τη Ρωσική φυλή.
Στην
ιστορία γίνεται λόγος για την Αναγέννηση στη Δυτική Ευρώπη. Αλλά
Αναγέννηση χωρίς την αρχαία Ελληνική Γραμματεία, μπορεί να εννοηθεί; Ο
Όμηρος, οι Φιλόσοφοι, οι ρήτορες, οι τραγικοί ποιητές, οι ιστορικοί
έκρυβαν όλα εκείνα τα στοιχεία που θα ανανέωναν και θα αναγεννούσαν την
ψυχή του ανθρώπου. Μάλιστα δε, όταν γνωρίζουμε, ότι οι λαοί της Δυτικής
Ευρώπης έζησαν πραγματικό σκοτεινό Μεσαίωνα.
Έρχεται και εδώ ο κόσμος της «Ελληνικής Αυτοκρατορίας των μέσων χρόνων» να προσφέρει στην Ευρώπη τον πνευματικό θησαυρό που κληρονόμησαν από τους προγόνους τους.
Το
Βυζάντιο κατόρθωσε να διατηρήσει αλώβητη όλη την κληρονομιά της
Ελληνικής Αρχαιότητας, ώστε να είναι ικανό να στείλει στη Δύση στην
κατάλληλη στιγμή ένα Χρυσολωρά, ένα Τραπεζούντιο, ένα Γαζή, ένα
Βησσαρίωνα, ένα Λάσκαρη, ανθρώπους που ετοίμασαν την Αναγέννηση.
Ο
Μητροπολίτης Καισαρείας Αρέθας φρόντισε να αντιγραφούν ορθά και να
διασωθούν έτσι πολλά έργα των αρχαίων Ελλήνων συγγραφέων. Το παράδειγμά
του βρήκε πολλούς μιμητές. Έτσι, στα περισσότερα μοναστήρια του
Βυζαντίου υπήρχαν επιτελεία καλλιγράφων μοναχών, οι οποίοι συνεχώς
αντέγραφαν αρχαία συγγράμματα σε παπύρους και περγαμηνές. Είναι τα
περίφημα Σκριπτόρια (scripto = γράφω). Με αυτόν τον τρόπο δεν
χάθηκε ο πνευματικός θησαυρός των αρχαίων προγόνων. Αν δεν υπήρχε
Βυζάντιο στην Ανατολή, δεν θα υπήρχε Αναγέννηση στη Δύση. Η Δύση, όμως,
αποδείχτηκε αχάριστη υποσκάπτοντας τα θεμέλια του Βυζαντίου, για να
γίνει εύκολη λεία της εξ Ανατολής λαίλαπας.
Ο Στήβεν Ράνσιμαν γράφει:
«Η Κωνσταντινούπολη έγινε η έδρα της θηριωδίας, της αμάθειας, της
μεγαλόπρεπης ακαλαισθησίας. Μόνον στα ρωσικά παλάτια, που από πάνω τους
φτερούγιζε ο δικέφαλος, το έμβλημα του οίκου των Παλαιολόγων, έμεινε για
λίγους ακόμα αιώνες μερικά ίχνη βυζαντινά, μόνον εκεί και σε κάτι
σκοτεινές αίθουσες κοντά στον Κεράτιο Κόλπο, χωμένες ανάμεσα στα σπίτια
του Φαναρίου, όπου ο Πατριάρχης διατηρούσε την άσημη αυλή του, έχοντας
το ελεύθερο, από την πολιτικότητα του κατακτητή σουλτάνου και χάρη στους
μόχθους του Γεωργίου Γεννάδιου Σχολάριου, να κυβερνάει τον υπόδουλο
χριστιανικό κόσμο και να του χαρίζει μια κάποια σιγουριά... Ο δικέφαλος
αετός όμως δεν φτερουγίζει πια στη Ρωσία και το Φανάρι έχει βυθισθεί
στην αβεβαιότητα και το φόβο. Τα τελευταία λείψανα ψυχομαχούν ή είναι
νεκρά. Όλα έγιναν όπως ακριβώς τα είχαν προείπει οι μάντεις του
Βυζαντίου, οι προφήτες που μιλούσαν αδιάκοπα για την κακή μοίρα που
ζύγωνε, για τις τελευταίες ημέρες της Πόλης. Οι κουρασμένοι Βυζαντινοί
ήξεραν ότι το μαύρο ριζικό που τόσο συχνά είχαν φοβηθεί, κάποια μέρα
σίγουρα θα τους έβρισκε...».
(Με αφορμή την επέτειο Άλωσης της Κων/πολης)
Γράφει ο ΑΘΑΝΑΣΙΟΣ ΔΕΜΟΣ
ΠΡΩΙΝΟΣ ΛΟΓΟΣ