Στα Βυζαντινά χρόνια - Βυζαντινός Πολιτισμός

1. ΣΤΑ ΒΥΖΑΝΤΙΝΑ ΧΡΟΝΙΑ

2. Βυζαντινός Πολιτισμός 

• Το 330 μ.Χ. ο Κωνσταντίνος μεταφέρει την πρωτεύουσα του ρωμαϊκού κράτους από τη Ρώμη στην Κωνσταντινούπολη. 
• Η Κωνσταντινούπολη, έμελλε να γίνει από τις αρχές του τετάρτου αιώνα μ.Χ. η πρωτεύουσα της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας. 
• Η ρωμαϊκή διοικητική παράδοση, η χριστιανική θρησκεία, η ελληνική γλώσσα και ο ελληνικός πολιτισμός διαμόρφωσαν το χαρακτήρα της αυτοκρατορίας, 
• H Βυζαντινή Αυτοκρατορία κατόρθωσε να επιβιώσει μέσα από αναρίθμητες εξωτερικές απειλές από τη Δύση, το Βορρά και την Ανατολή και πολλές εσωτερικές αναταράξεις. 
• Κατόρθωσε να δημιουργήσει μια μεγάλη αυτάρκη κουλτούρα και πολιτισμό, με καταπληκτικά επιτεύγματα στα γράμματα, τις επιστήμες και τις τέχνες. 
• Η ελληνική γλώσσα κυριαρχούσε στις ανατολικές επαρχίες του ρωμαϊκού αλλά και του βυζαντινού κράτους, ενώ η λατινική, στη διοίκηση κατά το πρώτο διάστημα της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. 
• Η γλώσσα, μέσα στα όρια της αυτοκρατορίας διαφοροποιείται σε αυτή που μιλιόταν από τους απλούς ανθρώπους και σε αυτή που χρησιμοποιούσαν οι μορφωμένοι και οι κρατικοί υπάλληλοι. 
• Σταδιακά επικράτησε η μικρογράμματη γραφή, αφού όχι μόνο λιγότερες δυσκολίες παρουσίαζε (τονισμός λέξεων) αλλά και καταλάμβανε λιγότερο χώρο (οικονομία στον πάπυρο). Όσα αρχαία συγγράμματα δεν αντιγράφηκαν σε αυτή, δε διασώθηκαν. Η απλοποίηση της γλώσσας συνεχίστηκε μέχρι την εποχή των Παλαιολόγων (1261-1453), οπότε η γλώσσα πήρε την μορφή που περίπου έχει και σήμερα.

3. Βιβλιοθήκες και Scriptoria 

• Κατά τον 8ο αιώνα μ.Χ.(προς το τέλος της Ισαύρειας Δυναστείας) σημειώθηκε αναγέννηση των γραμμάτων. Οι πνευματικοί άνθρωποι, ιεράρχες-λόγιοι θεωρούσαν ότι τα βιβλία είναι η ανώτερη πηγή παιδείας. 
• Δημιουργήθηκαν πολλές βιβλιοθήκες και εργαστήρια αντιγραφής χειρογράφων(scriptoria). 
• Κατά τη διάρκεια της Βυζαντινής περιόδου, θεωρήθηκε απαραίτητη η διάσωση των κλασσικών κειμένου του αρχαίου ελληνισμού και η μετάδοση τους. Άρχισε τότε και η αναζήτηση για την ανακάλυψη χαμένων έργων μεγάλων Ελλήνων ποιητών, φιλοσόφων, ρητόρων, ιστορικών. Ο Κωνσταντίνος το 358 μ.Χ. στην Κωνσταντινούπολη ίδρυσε μεγάλο αντιγραφικό εργαστήριο το οποίο ελεγχόταν και επιχορηγούταν από το κράτος. 
• Το έργο του Κωνσταντίνου συνεχίστηκε από τον Ιουλιανό, ο οποίος συγκέντρωσε πολλά βιβλία δημιουργώντας μια σημαντική προσωπική βιβλιοθήκη. Με την ίδρυση του Πανδιδακτηρίου ,ή αλλιώς γνωστό ως Σχολή της Μαγναύρας, στα χρόνια του Θεοδοσίου Β’, η βιβλιοθήκη και το αντιγραφικό εργαστήριο προσαρτήθηκαν στο νέο Πανεπιστήμιο, και η Βιβλιοθήκη έγινε Γνωστή ως η βιβλιοθήκη του Πανδιδακτηρίου. Φυλάσσονταν περισσότεροι από 10.000 τόμους χειρόγραφων βιβλίων. 
• Τον 9ο αιώνα, μετά το τέλος της εικονομαχίας, εκδηλώνεται έντονη δραστηριότητα για την έκδοση αρχαίων κειμένων. Η εκδοτική αυτή έκρηξη οφείλεται πρώτον στην ανακάλυψη νέων υλικών γραφής όπως το χαρτί και δεύτερον στην δημιουργία της μικρογράμματης γραφής. Έτσι δημιουργήθηκαν νέα κέντρα γραφής σε όλο τον Βυζαντινό χώρο. Πολλά βιβλία εκδόθηκαν και νέες βιβλιοθήκες δημιουργήθηκαν όχι μόνο στα κρατικά σχολεία αλλά και σε μοναστήρια. 
• Σημαντικός εκδοτικός οίκος υπήρξε η Μονή Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη η οποία στέγασε τη μεγαλύτερη σχολή αντιγραφέων τον 9ο -10ο αιώνα. Άλλα θαυμασμένα εργαστήρια αντιγραφής είναι η μονή της Πάτμου ,των Μετεώρων και του Αγίου Όρους.

4. Η Βυζαντινή μικρογράμματη γραφή 

Ο τύπος της μικρογράμματη ς γραφής από την εμφάνιση της (800 μ.Χ) θα κυριαρχήσει σε όλο τη βυζαντινή περίοδο και θα φτάσει εξελικτικά στις μέρες μας.

5. Πώς δημιουργήθηκε η μικρογράμματη γραφή; 

Τα κεφαλαία γράμματα ήταν πιο απαιτητικά σε σχέση με τα μικρά, διότι είχαν πολλές γωνίες και γραμμές. Έτσι οι χειρογράφοι από την βιασύνη τους συνέπτυξαν τα γράμματα και η γραφή αποκτούσε μια συνέχεια στην οποία δεν είχαν θέση τα κεφαλαία.

6. Σκοπός της δημιουργίας της ήταν: 

• η εξυπηρέτηση τρεχουσών αναγκών καθημερινής γραφειοκρατικής διαδικασίας. 
• η ελαχιστοποίηση του χρόνου δημιουργίας των χειρογράφων. 
• η εξοικονόμηση ποσότητας υλικών γραφής.

7. Βυζαντινή επισεσυρμένη 

Στα πρώτα χρόνια της Βυζαντινής Αυτοκρατορίας χρησιμοποιούνταν δυο γλώσσες: η λατινική και η ελληνική. Η πρώτη στην διοίκηση της αυτοκρατορίας πριν την διάσπαση της ενώ η άλλη από τους απλούς πολίτες. Η χρήση της λατινικής γλώσσας ήταν επόμενο να επηρεάσει την εξέλιξη τόσο της ρωμαϊκής επισεσυρμένης, όσο και την ελληνική επισεσυρμένη, να συνταιριάξει τους χαρακτήρες και να δημιουργήσει τη βυζαντινή επισεσυρμένη ένα καινούργιο ύφος γραφής.

8. Η συμβολή των λειτουργικών κέντρων στην εξέλιξη της γραφής. 

Τα μοναστηριακά κέντρα ως βιβλιογραφικά εργαστήρια ανέλαβαν το βάρος της μετάβασης από τη μεγαλογράμματη στην μικρογράμματη γραφή. 

Με κέντρο την Μονή Στουδίου και με την συνεργασία άλλων μοναστηριακών συγκροτημάτων καθιερώθηκε η πειθαρχία στη συγκρότηση των γραμμάτων που οδήγησε στο συγκεκριμένο τύπο της μικρογράμματης γραφής.

9. Διδασκαλίες πατέρων(Doctrina Patrum) 

Γύρω στα 800μ.Χ. Λειτουργικό κείμενο του έτους 1394.

10. Παρ’ολ’αυτά, η μεγαλογράμματη εξακολουθούσε να γράφεται. 

Μεγάλοι λόγιοι της εποχής φρόντισαν να διασώσουν πολύτιμα χειρόγραφα, δημιουργώντας σχολές αντιγραφής, στις οποίες μεταχαρακτηρίζονταν διάφορα κείμενα που τους ενδιέφεραν. Στη συνέχεια, παρατηρήθηκαν νέες τάσεις στην εξέλιξη της γραφής. Ορισμένα γράμματα μεταβάλλονται από μικρά σε κεφαλαία. Αυτή η μεικτή μικρογράμματη γραφή θα επικρατήσει. Παρουσιάζει δύο τύπους:β) την καλλιγραφική με κλίση γραφή α) την όρθια καλλιγραφική

11. Στο δεύτερο μισό του 13ου αι. σταθεροποιείται η ‘αεικίνητη’ γραφή. 

Τα γράμματα εμφανίζονται άλλα μεγάλα, ψηλά και πιο ελεύθερα κι άλλα μικρά και μαζεμένα. Μεγάλοι λόγιοι δεν ενδιαφέρονται παρά για το περιεχόμενο των χειρογράφων και την παιδευτική του σημασία. 

Ο χαρακτήρας γραφής γίνεται λίγο πολύ προσωπική υπόθεση του αντιγραφέα ή της σχολής του. 

Ο επόμενος και τελευταίος αιώνας του Βυζαντίου ,15ος,διευρύνει αυτή την ποικιλία των μορφών και παρατηρείται ένα πνεύμα απειθαρχίας στους κανόνες που επέβαλαν το μέτρο και την ενότητα της γραφής. Μόνο στα λειτουργικά κείμενα διατηρείται το «καθαρό» γράψιμο.Τον ίδιο αιώνα θα κάνουν την εμφάνισή τους τα πρώτα τυπογραφικά στοιχεία.

12. ΤΑ ΧΕΙΡΟΓΡΑΦΑ 

• Είναι γενικά γνωστό ότι δεν μας σώθηκε κανένα χειρόγραφο κείμενο γραμμένο από το χέρι του ίδιου του συγγραφέα. 
• Η διατήρηση των αρχαίων κειμένων οφείλεται στο έργο των αντιγραφέων . 
• Στα βυζαντινά χρόνια η αντιγραφή παλαιοτέρων χειρογράφων γινόταν στα οργανωμένα εργαστήρια τα scriptoria.

13. Η αντιγραφή 

• Η αντιγραφή γινόταν με ιδιαίτερη φροντίδα. Ο γραφέας καθόταν στο σκαμνί, με τα πόδια στηριγμένα σε ένα υποπόδιο. Τοποθετούσε στα γόνατα του τον άγραφο κώδικα, ενώ μπροστά του σε αναλόγιο ήταν στηριγμένο το χειρόγραφο από όπου αντέγραφε. 

Σε ένα χαμηλό έπιπλο βρίσκονταν τα φιαλίδια της μελάνης, τα κονδύλια, τα γλύφανα και όλα τα αναγκαία σύνεργα της αντιγραφής. Αυτό που κούραζε τον καλλιγράφο ήταν κυρίως η υπερένταση από την αποστήθιση των λέξεων και η προσπάθεια να μεταφερθεί όχι μόνο σωστά στο νέο χειρόγραφο το περιεχόμενο του παλιού αλλά και να είναι καλλιγραφημένα, ώστε να ευανάγνωστο και καλαίσθητο. 

• Τα λάθη στην αντιγραφή όπως και κάθε παράβαση στην τάξη που επικρατούσε τιμωρούνταν.

14. Τα χρώματα 

• Ύστερα από την αντιγραφή του χειρογράφου ακολουθούσε η παραβολή με το πρωτότυπο και η διόρθωση των λαθών. 
• Ζωγραφίζονταν οι μικρογραφίες, τα επίτιτλα τα αρχικά γράμματα και τέλος γινόταν η συρραφή των φύλλων και σταχωνόταν ο κώδικας. 
• Οι Βυζαντινοί χρησιμοποιούσαν μελάνια διαφόρων χρωμάτων. Το μελάνι για την γραφή ήταν συνήθως μαύρο και το έλεγαν γραφικόν μέλαν. 
• Βασικό όργανο γραφής με μελάνι σε πάπυρο ή περγαμηνή ήταν ένα μικρό ευλύγιστο καλάμι, ο κάλαμος ή η γραφίς. Ο κάλαμος τοποθετούνταν σε ειδική θήκη, το καλαμάριον. Το δοχείο στο οποίο φυλαγόταν το μελάνι ήταν από πηλό, γυαλί, πιο συχνά από κέρατο και ονομαζόταν μελάμβοχον ή μελανοδοχείο. 
• Για τον καλλωπισμό των χειρογράφων, χρησιμοποιούσαν κόκκινο μελάνι. 
• Η χρήση του χρυσού γινόταν σε εξαιρετικές περιπτώσεις για την γραφή του κειμένου, τους τίτλους, τα αρχικά γράμματα ή ολόκληρα χωρία.

15. Δύο τύποι βιβλίων 

• το ειλητάρο ή ειλητό: ορθογώνιο κομμάτι παπύρου, περγαμηνής ή χαρτιού το οποίο τυλιγόταν γύρω από έναν άξονα σε κάθετη ή σπανιότερα σε οριζόντια διεύθυνση. 
• ο κώδικας: τύπος βυζαντινού βιβλίου που αποτελείται από μεγάλα κομμάτια περγαμηνής ή χαρτιού διπλωμένα δύο φορές στα δύο, τα τετράδια που δένονται όλα σε τόμο.

16. Μικρογραφίες 

• Ο καλλιτέχνης ζωγράφος- ειδικός στις μικρογραφίες – διακοσμούσε τον κώδικα ζωγραφίζοντας μικρογραφίες πάνω σε ολόκληρες σελίδες, πρόσθετε διακοσμήσεις και φιλοτεχνούσε τα καλλιτεχνικά αρχικά γράμματα. 
• Τα αρχικά γράμματα γίνονται συχνά ανθρωπόμορφα κοσμήματα, η διακόσμηση στα επίτιτλα γίνεται με χάρη και φαντασία και εκτελούνται με την ίδια τελειότητα που το μικρογράμματο κείμενο ώστε κάθε σελίδα να αποτελεί μια άρτια σύνθεση όλων των στοιχείων της, όπου τα απαλά χρώματα, κόκκινα, γαλάζια, πράσινα, πορφυρά, φωτεινά με διαφάνειες σμάλτου πάνω στο χρυσό δεν παίζουν μικρότερο ρόλο. 
• Τον 11ο αιώνα εμφανίζεται η εκτεταμένη εικονογράφηση των ευαγγελίων όπου εκατοντάδες μικρογραφίες παρεμβάλλονται ανάμεσα στις γραμμές- και σπάνια στο περιθώριο- εικονογραφώντας έτσι κάθε φράση του κειμένου με διαδοχικές μικρές σκηνές στην σειρά.

17. Μικρογραφίες

18. Μικρογραφίες

19. ΤΟ ΚΥΡΙΛΛΙΚΟ ΑΛΦΑΒΗΤΟ 

• Η εκκλησία του Βυζαντινού Κράτους ανέλαβε κατά τον 9ο αι. τον εκχριστιανισμό των Σλάβων. 
• Έστειλε, ύστερα από πρόσκληση του ηγεμόνα της χώρας Ραστισλάβου, τον Κύριλλο και τον Μεθόδιο στη Μεγάλη Μοραβία το 863 μ.Χ. 
• Ο Κωνσταντίνος-Κύριλλος και ο αδερφός του Μεθόδιος από τη Θεσσαλονίκη τοποθετήθηκαν επικεφαλής της πρεσβείας επειδή γνώριζαν την αρχαία σλαβική γλώσσα. 
• Ο Κωνσταντίνος επινόησε το κυριλλικό αλφάβητο και μετέφρασε την Αγία Γραφή στα σλαβονικά.

20. Τα γράμματα 

Έτσι, κυριλλικό αλφάβητο ονομάστηκε το αλφαβητικό σύστημα στο οποίο γράφτηκαν τα αρχαιότερα έργα της σλαβικής γραμματείας και στηρίχθηκε στην ελληνική γραφή. Η λειτουργία και το κήρυγμα στη Μοραβία άρχισαν να γίνονται στα σλαβονικά. 

Οι Σλάβοι οφείλουν τις απαρχές της εθνικής Φιλολογίας τους σ’ αυτούς.

 

21. ΤΑ ΑΛΦΑΒΗΤΑ ΤΟΥ ΚΟΣΜΟΥ λατινικό, κυριλλικό, λατινικό-κυριλλικό, αραβικό, βραχμικά, άλλα αλφάβητα, μη αλφαβητική γραφή

22. ΥΛΙΚΑ ΚΑΙ ΜΕΣΑ ΓΡΑΦΗΣ ΤΟ ΧΑΡΤΙ 

• Το Χαρτί είναι υλικό αποτελούμενο κυρίως από φυτικές ίνες ή από τμήματα φυτικών ινών διαπλεγμένα ή συμπιεσμένα σε συνεκτικό ενιαίο σύνολο, διαμορφωμένο σε λεπτά και ξηρά φύλλα, που χρησιμοποιείται ιδίως για γραφή και εκτύπωση, αλλά και για ποικίλες άλλες.

23. Η Ιστορία του Χαρτιού 

Το 105 μ.Χ ο Τσάι Λουν κατασκεύασε χαρτί από φλοιό, ίνες κάνναβης, παλιά κουρέλια και κομμάτια μετάξι, που τα πολτοποιούσε σφυροκοπώντας τα μέσα στο νερό, έχυνε μετά τον πολτό επάνω σε μια πλάκα και το φύλλο που γινόταν έτσι το άφηνε να στεγνώσει στον ήλιο. 

Το χαρτί κυριάρχησε στον 3ο και 4ο αιώνα. Πολύ γρήγορα το χαρτί έγινε πολύτιμο και περιζήτητο εμπόρευμα σε όλες τις χώρες της Μέσης Ανατολής. Τελικά, η παρασκευή του χαρτιού διαδόθηκε σύντομα στη Μικρά Ασία. Εκεί το γνώρισαν οι Άραβες. Το χαρτί πέρασε στο Βυζάντιο κατά την περίοδο των συγκρούσεων ανάμεσα σε Άραβες και Βυζαντινούς.

24. Η εργασία εκπονήθηκε από τους μαθητές: 

• Παπαγεωργίου Ειρήνη: Το ιστορικό πλαίσιο της βυζαντινής εποχής
• Παρασκευοπούλου Κυριακή: Τα γράμματα στο Βυζάντιο
• Πετροπούλου Ζωή: Η μικρογράμματη γραφή 
• Βλάχου Μαρία: Τα χειρόγραφα στο Βυζάντιο και τη Δύση
• Σαπουντζή Ξανθίππη: Τα καλλιτεχνικά χειρόγραφα 
• Ταλιούρα Ελένη: Το κυριλλικό αλφάβητο 
• Μαλούχο Γιάννη: Υλικά και μέσα γραφής 

Έντυπη Βιβλιογραφία 

• Elpidio Mioni, Εισαγωγή στην ελληνική παλαιογραφία, Αθήνα 1979, Μορφωτικό ίδρυμα εθνικής τραπέζης 
• Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τόμος Η, Εκδοτική Αθηνών Α.Ε 
• Περιοδικό Αρχαιολογία, τεύχος 5, Νοέμβριος 1982 
• Ιστορία του Μεσαιωνικού και Νεότερου Κόσμου, Β΄Λυκείου 

Ηλεκτρονική Βιβλιογραφία: εδώ